Αγία Φωτεινή, ο χαμένος προσφυγικός συνοικισμός στo χώρο της ΔΕΘ και του ΑΠΘ
Μια μικρή εκκλησία, η Αγία Φωτεινή, που χτίστηκε από Μικρασιάτες πρόσφυγες είναι το μοναδικό κατάλοιπο από το μεγάλο προσφυγικό συνοικισμό που είχε αναπτυχθεί στο χώρο της ΔΕΘ και του ΑΠΘ, από το πάρκο της ΧΑΝΘ ως το Σιντριβάνι κι ως το Καυταντζόγλειο. Ήταν ένας μεγάλος συνοικισμός που γκρεμίστηκε σταδιακά για να χτιστούν το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και τα κτήρια της Διεθνούς Έκθεσης και της πανεπιστημιούπολης.
Πολλά εγκαταλειμμένα σπίτια και χαλάσματα του προσφυγικού συνοικισμού της Αγίας Φωτεινής υπήρχαν στην περιοχή ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960, όταν έφυγαν και οι τελευταίοι κάτοικοί της που αποκαταστάθηκαν σε οικόπεδα που τους παραχωρήθηκαν κυρίως στην περιοχή της Νέας Κρήνης. Τα τελευταία 70 σπίτια της αυθαίρετης συνοικίας κατεδαφίστηκαν το 1970 για να χτιστούν τα κτήρια της πολυτεχνικής σχολής. Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής πήρε αυτό το όνομα γιατί οι περισσότεροι πρόσφυγες που είχαν κατασκευάζει πρόχειρα παραπήγματα, κι αργότερα ισόγεια σπίτια, κατάγονταν από τη Σμύρνη και τις γύρω πόλεις της Ιωνίας. Εγκαταστάθηκαν επίσης πρόσφυγες από την Τραπεζούντα του Πόντου και την Ανατολική Θράκη, αλλά και εσωτερικοί μετανάστες από τη μακεδονική ενδοχώρα.
AgiaFitini-sxedio 001
1. Αεροφωτογραφία της περιοχής ανατολικά των τειχών. Η Αγία Φωτεινή απλώνεται ανάμεσα στα δύο γήπεδα, του ΠΑΟΚ (δεύτερο από πάνω) και του Άρη (το πρώτο δεξιά κάτω).
Τα περισσότερα σπίτια του συνοικισμού είχαν χτιστεί αυθαίρετα και μισοπαράνομα, χωρίς πολεοδομικό σχέδιο και τίτλους ιδιοκτησίας, σε εκτεταμένο χώρο ανατολικά των τειχών που ανήκε στη μουφτεία της πόλης, καθώς σε μεγάλη έκταση υπήρχαν μουσουλμανικά νεκροταφεία. Άλλωστε, μετά την ίδρυση της Έκθεσης και του Πανεπιστημίου το 1926 οι αρχές προγραμμάτιζαν αυτοί οι σημαντικοί θεσμοί της πόλης να αναπτυχθούν στο χώρο όπου είχαν στηθεί τα χαμόσπιτα της Αγίας Φωτεινής. Βόρειο όριο του συνοικισμού ήταν η οδός που οδηγούσε στους Χορτατζήδες (περιοχή Καυταντζογλείου) και νότιο η Λεωφόρος Στρατού. Κεντρικός οδικός άξονας της συνοικίας ήταν η οδός Νοσοκομείων που οδηγούσε από την Εγνατία και το Σιντριβάνι προς το Στρατιωτικό και το Ιταλικό νοσοκομείο (σημερινό Ειδικών Παθήσεων στην σημερινή οδό Λαμπράκη).
AgiaFotini-apoArh 001
2. Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής εκτείνονταν ανατολικά της ΧΑΝΘ (στην κάτω αριστερή γωνία) και του κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής (πάνω δεξιά γωνία). Ο δεξιός φαρδύς δρόμος είναι η οδός Νοσοκομείων που έκοβε στη μέση τον συνοικισμό.
Η συνοικία χωριζόταν σε δύο τμήματα, την Άνω Αγία Φωτεινή που εκτεινόταν από το Σιντριβάνι και την οδό Χαρτατζήδων ως τη Λεωφόρο Στρατού, και την Κάτω Αγία Φωτεινή που απλωνόταν ανατολικά της ΧΑΝΘ και την περιοχή γύρω από το χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου. Στην Κάτω Αγία Φωτεινή, σε σχέση με την πάνω συνοικία, τα σπίτια είχαν τα στοιχειώδη για μια αξιοπρεπή ζωή, όπως τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό και βόθρους. Οι κάτοικοι της συνοικίας εκκλησιάζονταν στην εκκλησία της Υπαπαντής, στην περιοχή της Καμάρας, ενώ οι μαθητές του δημοτικού φοιτούσαν στην Ιωαννίδειο Σχολή στο Ιπποδρόμιο κα αργότερα στο νέο διδακτήριο που δημιουργήθηκε στη περιοχή της οδού Δεσπεραί. Το σχολείο, αναγνωρισμένο ως 22ο Δημοτικό, κατεδαφίστηκε το 1958 για να διανοιγεί η οδός Αγγελάκη.
AgiaFotini-sxolio 001
3. Μαθητές της Αγίας Φωτεινής με τον δάσκαλό τους στο σχολείο του οικισμού (22ο Δημοτικό).
Πολυάνθρωπος συνοικισμός
Η Αγία Φωτεινή είναι σήμερα μια ξεχασμένη συνοικία στη συνείδηση της πόλης. Προπολεμικά όμως ήταν μια πολυάνθρωπη και πολύβουη συνοικία, που συγκέντρωνε παράλληλα με τους μεροκαματιάρηδες νοικοκυραίους, μικρέμπορους και τεχνίτες, και ποικίλες παράνομες δραστηριότητες. Το 1926 είχε 1200 οικήματα, σπίτια και παράγκες και χίλιες οικογένειες που σε τρία χρόνια τριπλασιάστηκαν. Την περίοδο της ακμής της, λίγα χρόνια πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ο πληθυσμός του συνοικισμού ξεπερνούσε τις 13.000 ψυχές και ήταν ο δεύτερος, μετά την Τούμπα, πολυπληθέστερος ανάμεσα σε 12 προσφυγικούς συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης.
4. Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής εκτείνονταν στο χώρο της Διεθνούς Έκθεσης, από το Σιντριβάνι ως το Καυταντζόγλειο και το στρατόπεδο του Γ’ ΣΣ. Στο πρώτο πλάνο αριστερά είναι το κτήριο της ΧΑΝΘ και δεξιά, τα μεγάλα κτήρια, οι στρατώνες του Γ’ ΣΣ. Από το βιβλίο των Χρ. Ζαφείρη- Άρη Παπατζήκα «Θεσσαλονίκη 1900-1960», εκδ. Εξάντας.
Στον κεντρικό δρόμο της συνοικίας, την οδό Νοσοκομείων, απ’ όπου περνούσαν για τα καπνομάγαζα και τα άλλα εργοστάσια της πόλης, πρόσφυγες από την Τούμπα, υπήρχαν ουζάδικα με γραμμόφωνα και φως ασετυλίνης, ενώ στους πίσω δρόμους στεγάζονταν οίκοι ανοχής και κρυφοί τεκέδες. Μόνιμοι σχεδόν ήταν και οι έλεγχοι της αστυνομίας στον προσφυγικό συνοικισμό, γιατί στην Αγία Φωτεινή σύχναζαν μικροκλέφτες, χασικλήδες, νονοί, ενώ ζούσαν και αρκετοί ιδεολόγοι αγωνιστές που είχαν μπει στο στόχαστρο των διωκτικών αρχών. Η φτωχολογιά της Αγίας Φωτεινής διασκέδαζε στις μικρές ταβέρνες της συνοικίας και σύχναζε στον κινηματογράφο «Ζάππειο», που βρισκόταν στο χώρο της σημερινής βόρειας πύλης της ΔΕΘ. Ο συνοικισμός υδρευόταν από το δίκτυο της πόλης. Σε κάθε τετράγωνο είχε μια δημόσια βρύση, που παρείχε νερό ορισμένες ώρες της μέρας, λόγω της λειψυδρίας που παρατηρούνταν προπολεμικά στη Θεσσαλονίκη. Σε μερικά σπίτια της Αγίας Φωτεινής, που διέθεταν στοιχειώδεις ανέσεις με τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό, νοίκιαζαν δωμάτια επαρχιώτες φοιτητές, γιατί ήταν κοντά στο πανεπιστήμιο.
AgiaFotini-xroma
5. Σπίτια της Αγίας Φωτεινής στην περιοχή της Διεθνούς Έκθεσης στη δεκαετία του 1960, πριν ανοίξει η Νέα Εγνατία. Στο βάθος είναι η οδός Εγνατία και το μέτωπο των πολυκατοικιών είναι της οδού Αγγελάκη.
Ένα ρεπορτάζ του 1929
Σε ένα ρεπορτάζ του 1929 η «Εφημερίς των Βαλκανίων» που διεύθυνε ο Νίκος Καστρινός, έγραφε, μεταξύ άλλων, για τον συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής:
«Ο συνοικισμός σήμερον αριθμεί δεκαπέντε χιλιάδας κατοίκους γηγενείς και πρόσφυγας. Προ της συμβάσεως της Ανταλλαγής, τον χώρο διεκδικούσε ο Δήμος, ο οποίος και έδιδε αδείας οικοδομής. Επί Παγκάλου όμως, επειδή ο συνοικισμός είχε καταλάβει μέρος και των τουρκικών νεκροταφείων, εχαρακτηρίσθη η έκτασίς του ως ανταλλάξιμος. Από τότε η Εθνική Τράπεζα προσπαθεί να εισπράττει ενοίκια οικοπέδων και να διεκδικεί την κυριότητά των, διότι ο Δήμος δεν προέβαλε ουδεμίαν ένστασιν. Αι ανάγκαι του συνοικισμού μέχρι οριστικής τύχης του είναι πολλαί. Η προσωρινότης της τύχης του δίδει συγχωροχάρτι σε όλα και σκεπάζει κάθε αδιαφορία και εγκατάλειψη. Εν τούτοις όμως: εάν η έλλειψις φωτισμού και δρόμων δεν κάνει και τόση μεγάλη αίσθηση, η έλλειψις του νερού και της καθαριότητος είναι επιζημία για την υγεία ολοκλήρου της πόλεως. Ο συνοικισμός υποφέρει πολύ από πόσιμο νερό. Πολλά σπίτια έχουν ανοίξει δικά τους πηγάδια για τας οικιακάς ανάγκας. Όμως για το πόσιμο νερό γίνονται το καλοκαίρι ομηρικαί μάχαι…».
Δεύτερη προσφυγιά
Από το 1930, την κυβέρνηση Βενιζέλου, άρχισε η νομοθετική κατάργηση του αυθαίρετου συνοικισμού και η αναγκαστική μεταφορά των κατοίκων σε άλλες περιοχές. Άρχισε έτσι μια πολύχρονη διαμάχη ανάμεσα στους κατοίκους και τις αρχές με στόχο να αναγνωριστούν οι καταλήψεις του χώρου και να νομιμοποιηθεί ο συνοικισμός. Στο πρόβλημα συμετείχαν με παρεμβάσεις και οι ελληνικές κυβερνήσεις της εποχής, ανάλογα με τον ιδεολογικό τους προσανατολισμό, ενώ ντόπιοι πολιτικοί διεκδικούσαν τη νομιμοποίηση της έκτασης για την αποκατάσταση των προσφύγων όπως είχε γίνει και σε άλλες περιοχές της πόλης. Παρατηρούνταν και μια τραγελαφική κατάσταση, από τη μια μεριά ο δήμος έδινε οικοδομικές άδειες για μια περιοχή που είχε χαρκατηριστεί πάρκο και ανήκε στο κράτος, που είχε άλλο σκοπό αξιοποίησής της, ως ανταλλάξιμη περιουσία. Οι κάτοικοι για την προώθηση των αιτημάτων του που ήταν η ένταξη της συνοικίας στο σχέδιο πόλεως και η νομιμοποίηση των κτισμάτων, είχαν οργανωθεί στον «Κοινωνικό Σύνδεσμο κατοίκων Αγίας Φωτεινής», που με συνεχή υπομνήματα και συλλαλητήρια διεκδικούσαν το στόχο τους. Με νόμο του 1932 άρχισαν τμηματικά κατεδαφίσεις σπιτιών της συνοικιας, ενώ παράλληλα παρατηρούνταν συνεχείς κατασκευές αυθαιρέτων. Το 1937 το μεγαλύτερο τμήμα της Αγίας Φωτεινής είχε περιέλθει στην Διεθνή Εκθεση, η οποία από το 1940 μεταφέρθηκε στις νέες εκγαταστάσεις της από το Πεδίο του Άρεως. Το πάνω τμήμα του συνοικισμού, που είχε χαρακτηριστεί ανταλλάξιμη περιουσία και διαχειρίζονταν η Εθνική Τράπαζα, πουλήθηκε το 1948 στο Πανεπιστήμιο για την επέκταση των κτηριακών εγκατάστασεων του. Στο χώρο αυτό χτίστηκαν σταδιακά η Θεολογική σχολή, το κτήριο Διοίκησης, η Βιβλιοθήκη και τα κτήρια των τμημάτων της Πολυτεχνικής σχολής.
7. Το κοιμητήριο της Αγίας Φωτεινής
Στο ανατολικό άκρο του συνοικισμού, στην περιοχή του Καυταντζογλείου, στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής οργανώθηκε από τον Δήμο ένα «παράρτημα» νεκροταφείου. Οι λοιμοί, η πείνα και οι εκτελέσεις είχαν προκαλέσει το αδιαχώρητο στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας.
Το νεκροταφείο της Αγίας Φωτεινής στάθηκε το κοιμητήριο των ομαδικών τάφων με εκτελεσμένους από τα τάγματα ασφαλείας στο τέλος της κατοχής και τον Εμφύλιο και τους απροσδιόριστους νεκρούς της αδερφοσφαγής. Μεταπολεμικά το νεκροταφείο εγκαταλείφθηκε για να ανεγερθεί στη μεγαλύτερη έκτασή του το Καυταντζόγλειο Στάδιο. Στα θεμέλια του σταδίου βρέθηκαν οστά ομαδικών τάφων της δύσκολης δεκαετίας, τα οποία ρίφθηκαν ως κοινά μπάζα στις επιχώσεις της νέας παραλίας της πόλης, παραχώνοντας μαζί και τις θλιβερές μνήμες της εποχής.
Χ.ΖΑΦ.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου