ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 19ος ΑΙΩΝΑΣ (των: Σαϊβανίδου Αλεξάνδρας και Φουντουλάκη Ειρήνης)

Πληθυσμοί της Θεσσαλονίκης κατά το 19ο αιώνα Μία εργασία των: Σαϊβανίδου Αλεξάνδρας και Φουντουλάκη Ειρήνης

Μετά την Οθωμανική κατάκτηση, ο πυρήνας των κατοίκων της πόλης αποτελέστηκε από 1.000 οικογένειες Γιουρούκων που μεταφέρθηκαν από τα Γιαννιτσά και από 1.000 οικογένειες Θεσσαλονικέων που μπόρεσαν να επαναπατριστούν μετά το διασκορπισμό τους.[62] Ο πολυεθνικός χαρακτήρας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η σχετική ανεκτικότητα έναντι των «λαών της Βίβλου» (ahl al-kitab), όπως υποδεικνυόταν από τον κυρίαρχο ισλαμικό νόμο, βοήθησαν το 15ο αιώνα στην εγκατάσταση των διωκόμενων από τη βόρεια Ευρώπη και την Ιβηρική χερσόνησο Ιουδαϊκών φύλων. Κατόπιν άδειας εγκτάστασης που τους παραχώρησε ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ οι Εβραίοι Ασκεναζίμ και Σεφαρδίτες εγκαταστάθηκαν, εκτός Κωνσταντινούπολης σε διάφορες πόλεις της Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, όπου έγιναν ευπρόσδεκτοι συμβάλλοντας επιπλέον στον επανεποικισμό έπειτα από την υφιστάμενη ερήμωσή της εξ αιτίας των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι Εβραίοι από τις αρχές του 16ου αιώνα άρχισαν σταδιακά να αποτελούν το κυρίαρχο και οικονομικά εναργέστερο πληθυσμιακό στοιχείο της πόλης. Οι διάφορες θρησκευτικές κοινότητες κατοικούσαν σε διαφορετικές συνοικίες. Στις αρχές του 17ου αιώνα υπήρχαν 56 εβραϊκές συνοικίες, 48 μουσουλμανικές και 16 χριστιανικές. Η εβραϊκή κοινότητα γνώρισε παρακμή από τα μέσα του 18ου αιώνα, όταν άνοιξαν νέοι δρόμοι για διεθνές εμπόριο που παρέκαμπταν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην κρίση συνέβαλε και η εμφάνιση του κινήματος του ψευδο-μεσσία Σαμπατάι Σεβή το οποίο δίχασε την κοινότητα και ανάγκασε σημαντικό μέρος των Εβραίων να ασπαστούν επιφανειακά τον ισλαμισμό (οι λεγόμενοι "Ντονμέδες"). Η εβραϊκή και η ελληνική κοινότητα συχνά βρέθηκαν σε προστριβές με αίτια την κατανομή των φόρων. Παρόλο που στις αρχές του 19ου αιώνα οι Έλληνες είχαν φτάσει να ανταγωνίζονται πληθυσμιακά και οικονομικά την εβραϊκή κοινότητα -ιδιαίτερα μετά τη μεγάλη Σφαγή στο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 - η Θεσσαλονίκη συνέχισε να αποτελεί έως το 1912 ένα μοναδικό, παγκόσμιο φαινόμενο πόλης με τόσο μεγάλη εβραϊκή παροικία, και αποκλήθηκε από τους ίδιους τους Ιουδαίους «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» και «Μητέρα του Ισραήλ».

Η Θεσσαλονίκη ή Σελανίκ, σύμφωνα με την τουρκική παραλλαγή του ονόματός της, συνέχισε καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής της μέσα στα όρια του σουλτανικού κράτους να αποτελεί σημαντικό διοικητικό, οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο του με ρόλο παρόμοιο με αυτόν που κατείχε τη βυζαντινή περίοδο. Αναγέρθηκαν συγκροτήματα λουτρών, ισλαμικά μοναστήρια, τεμένη ενώ και αρκετοί χριστιανικοί ναοί μετατράπηκαν σε τόπους μουσουλμανικής λατρείας. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου μετατράπηκε σε τζαμί το 1491 και περέμεινε τέτοιο μέχρι την απελευθέρωση το 1912. Μέχρι το διάταγμα Χάτι-Χουμαγιούν (1856) δεν επιτρεπόταν η ανέγερση νέων χριστιανικών ναών σε θέσεις όπου δεν προϋπήρχαν ναοί. Το 1669, ο Γάλλος μοναχός Ρομπέρ ντε Ντρω (Robert De Dreux) επισημαίνει τη Θεσσαλονίκη, ως μια από τις πιο ωραίες και διάσημες πόλεις της Ελλάδας. Το 1737, ο Γάλλος ιερωμένος και συγγραφέας Ζωζέφ ντε λα Πορτ (Joseph de la Porte) ανέφερε ότι η Θεσσαλονίκη αριθμούσε 48 τεμένη, 30 Ελληνικές εκκλησίες και 36 συναγωγές.

Πληθυσμιακή αύξηση της Θεσσαλονίκης κατά τα έτη : 1870-1920 1870 80.000 1880 90.000 1890 120.000 1905 135.000 1913 158.000 1916 165.000 1920 174.000 Πηγή:Φ. Μπωζούρ,Ι. Χασιώτης,E.Reclus,Ubini,Σχοινάς, Απογραφή:Χιλμή Πασά, Επίσημη ελλην.απογραφή,Λουκάτος στο:

Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης κατά εθνότητες Έτος Σύνολο Έλληνες Ισραηλίτες Μουσουλμάνοι Άλλοι 1880 90 - - - - 1890 120 - - - 5 1900 158 30 90 30 1912 160 39 60 45 10 Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης το 1870 “Στα 1870 ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης πρέπει να είχε φτάσει ήδη τις 80.000 κατοίκους. Δέκα χρόνια αργότερα είχε ξεπεράσει τις 100.000 για να φτάσει τις 120.000 κατοίκους το 1888…στα 1905 ο πληθυσμός εκτιμήθηκε στις 150.000 και το 1912 στις 180.000, αριθμός που ίσως να μην είναι υπερβολικός, αν συμπεριληφθούν και οι μη μόνιμοι κάτοικοι. Πάντως, το αποτέλεσμα της πρώτης απογραφής που διενήργησε το ελληνικό κράτος δεν ήταν πολύ διαφορετικό από τις εκτιμήσεις των παρατηρητών: Στις 28 Απριλίου η ελληνική Θεσσαλονίκη αριθμούσε 157.889 κατοίκους.”

Θεσσαλονίκη 1880 “Οι Εβραίοι στα 1880 ήταν 45.000 και ξεπερνούσαν τις 60.000 το 1912, δηλαδή περίπου το 40% του πληθυσμού. Οι Έλληνες, την ίδια χρονιά, πλησιάζουν τις 40.000 ουσιαστικά η κοινότητά τους μέσα σε έναν αιώνα είχε αριθμητικά διπλασιαστεί . Η κατακόρυφη αύξηση του εβραϊκού στοιχείου θα πρέπει μάλλον να αποδοθεί στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, σε αντίθεση με τη χριστιανική και τη μουσουλμανική ομάδα που αυξανόταν αριθμητικά κυρίως εξαιτίας της ελεύσεως προσφύγων από διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας.”